Σάββατο 11 Σεπτεμβρίου 2010

2 O αναλφαβητισμός και η ντροπή του...

Η ταινία:                                              The Reader

2008

Η αλήθεια: Οι αμόρφωτοι είναι κοινωνικά αποκλεισμένοι.


Σκηνοθεσία: Stephen Daldry
Σενάριο: David Hare, Bernhard Schlink (βιβλίο)
Πρωταγωνιστούν: Ralph Fiennes, Kate Winslet, David Kross
Είδος: Δράμα


   Μία μεγάλη ταινία! Μεγάλη όχι χρονικά αλλά στον αριθμό προβληματισμών που θέτει. Δεν είναι άλλο ένα δράμα της ναζιστικής Γερμανίας, είναι ολόκληρη κοινωνικοπολιτισμική περιγραφή, ένας ανολοκλήρωτος έρωτας, μια δίκη και μια αυτοκτονία. Πρόκειται για την μεταφορά του μυθιστορήματος του Γερμανού Bernhard Schlink γνωστός και για το σενάριο της ασκόπως παραπλανητικής ταινίας, The other man(2008). Από αυτά τα δύο έργα, θα μπορούσα να χαρακτηρίσω τον Schlink ως οπαδό του «αιώνιου συζύγου», του ήρωα του ομώνυμου βιβλίου του Φιοντόρ Ντοστογέφσκυ. Ο Ralph Fiennesόπως και ο Liam Neeson, πρωταγωνιστώντας στις δύο ταινίες αντίστοιχα, σκιαγραφούν άντρες που έχουν γεννηθεί για αιώνια δέσμευση. Γίνονται αμέσως παραρτήματα  της πρώτης ερωμένης τους ακόμη κι αν αναμφισβήτητα έχουν δική τους προσωπικότητα, πνίγουν τα ένστικτά τους ή ακόμα μπορεί να έχουν έμφυτη εξυπνάδα κι άλλα προτερήματα τα κρατούν όμως κουκουλωμένα μπροστά στη θεοποιημένη γυναίκα τους.  Βέβαια, τα πράγματα στο ειδύλλιο του Michael Berg με την Hanna Schmitz δεν είναι τόσο απλά αφού όταν αυτό ξεκίνησε οι ήρωες ήταν 17 και 40 ετών περίπου, αντίστοιχα. Η μεγάλη διαφορά ηλικίας των εραστών δείχνει εξαρχής, ότι όλα είναι εναντίον τους. Πέραν της ηλικίας υπάρχει ασυμβατότητα στο μυαλό, στο υπόβαθρο και στα ενδιαφέροντα. Τι θα μπορούσε να του προσφέρει πέρα από κακή διάθεση, υποχονδρία, εμμονές, οργή και απομόνωση κι από την άλλην, αυτός γι’ αυτήν δεν είναι παρά ένα όργανο πνευματικής ευχαρίστησης. 
   H Hanna, μπορεί κάποιος να σκεφτεί ότι εκπορνεύεται για λίγες στιγμές ανάγνωσης, αλλά μέσω αυτής της πράξης της, συνειδητοποιούμε την εξουσία του γραπτού λόγου. Η δίψα της για την λογοτεχνία δεν εκδηλώνεται φανερά, εκδηλώνεται κορυφαία όμως η δύναμη των γραμμάτων καθώς βλέπουμε την πρωταγωνίστρια μέσω αυτών να κλαίει, να γελάει, να ψυχαγωγείται. Από την άλλη εκπορνεύεται ή όχι; Την βλέπουμε σε μια αέναη πάλη για αυτοσυγκράτηση, αυτοέλεγχο κι όλη η πειθαρχία του στρατού φανερώνεται όταν τη ρωτάει «Μ’αγαπάς;» κι αυτή απλά γνέφει καταφατικά. Κάθε φορά που ήταν να πάρει προαγωγή το έβαζε στα πόδια. Από το εργοστάσιο Simon, φρουρός στα SS κι από κει στα τρένα μέχρι που εγκατέλειψε τον Michael και χάσαμε τα ίχνη της ως την δίκη. Ο αναλφαβητισμός της ή ντροπή της υπέγραψαν την καταδίκη της; Σε αυτή την ταινία η δουλειά δεν είναι ντροπή ούτε καν για μια φρουρό των SS. Ντροπή εδώ είναι η παντελής απουσία μόρφωσης. Ηντροπή μοιάζει πολύ με την ενοχή κι όμως είναι αρκετά διαφορετική, οι συντελεστές της ταινίας όμως αριστουργηματικά κατάφεραν να μας συγχύσουν με τις δύο έννοιες. Στην ταινία δεν ντράπηκε μόνο η Χάνα, ντράπηκε και ο Μάικλ και την αρνήθηκε. Οι ενοχές του καλύφθηκαν από την ενοχή της Χάνα στα φρικτά εγκλήματα των ναζί και την αρνήθηκε όπως ο Πέτρος τον Ιησού. Γιατί όμως δεν πήγε να την επισκεφτεί; Ακόμα κι όταν πήγε στο επισκεπτήριο ως σπουδαστής τράπηκε σε φυγή γνωρίζοντας ότι αν η Χάνα τον έβλεπε θα ταπεινωνόταν ακόμα περισσότερο. Ήθελε να τον κρατήσει μέσα της ως τον τέλειο εραστή ή ίσως τον τέλειο αγνώμον, για την κατάστασή της, αναγνώστη. Η ενοχή προέρχεται από την αίσθηση της παραβίασης μιας απαγόρευσης και το φόβο της τιμωρίας και σχετίζεται άμεσα με την απαγορευμένη πράξη, δηλαδή αυτό που κάναμε ενώ δεν έπρεπε να το κάνουμε. Η ντροπή, από την άλλη, σχετίζεται με αυτό μέσα μας που μας κάνει να κάνουμε κάτι ή να είμαστε κάπως και προέρχεται από την αίσθηση της ταπείνωσης στα μάτια κάποιου ή κάποιων επειδή είμαστε έτσι και δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι γι’ αυτό. Και τα δύο, όμως, είναι ιδιαίτερα δυσάρεστα συναισθήματα και χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον ως παιδαγωγικά «εργαλεία», με άσχημα πολύ συχνά αποτελέσματα.
   Η Kate Winslet(Χάνα Σμιντς) τόλμησε με αποκαλυπτικότατες γυμνές σκηνές και δεν έχασε! Με 6 υποψηφιότητες για Oscar εκ των οποίων το χρυσό αγαλματάκι κερδήθηκε με αυτή τη ταινία είναι σίγουρα από τις αγαπημένες μου ηθοποιούς. Ποιος δεν την θυμάται από την πρώτη της κιόλας ταινία, το Heavenly Creatures(1994) του Peter Jackson; H πορεία των αισθηματικών της βέβαια δεν έχει την ίδια ποιότητα με αυτήν της καριέρας της καθώς έχει ήδη διαζευχθεί δύο φορές από διάσημους σκηνοθέτες του Χόλυγουντ ενώ στο παρόν δηλώνει ερωτευμένη με έναν αρκετά μικρότερό της Άγγλο μοντέλο (τς τς τς…)!Για τον Ralph Fiennes δεν έχουμε να πούμε πολλά. Άντε και στα δικά του! Είναι απερίγραπτος και το οσκαράκι τον έχει κυνηγήσει ήδη δυο φορές και πραγματικά πιστεύω ότι στην τρίτη θα τον πιάσει. Στην συγκεκριμένη ταινία υποκρίνεται τον απογοητευμένο, προβληματικό από την πρώτη του προβληματική ερωτική επαφή, μεσήλικα(εντάξει 45ρη…) αφήνοντάς μας άπλετο χρόνο και χώρο να απολαύσουμε τον μικρούλη Γερμανό David Kross. Αν και μόλις 18 ετών όταν γυρίστηκε η ταινία ερμηνεύει απίστευτα θαρραλέα τις ερωτικές σκηνές ενώ συγκινεί με την εσωτερική του πάλη κατά τη διάρκεια της δίκης. Υπέροχος κι ερωτεύσιμος! Σκηνοθέτης αυτής της επιτυχίας, είναι ο κύριος Stephen Daldry, ο οποίος και για τις τρεις πρώτες ταινίες του Billy Elliot (2000), The Hours (2002), The Reader (2008) έχει καταφέρει να προταθεί για Oscar και φυσικά είναι ο μόνος που το έχει επιτύχει αυτό ποτέ παγκοσμίως. Άξιος!
   Στην ταινία δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στον αναλφαβητισμό της Χάνα, καθώς και στο διδακτικό υλικό του μαθητή Μάικλ που απαγγέλει από κλασσική λογοτεχνία ως λατινικά και Όμηρο. Με αφορμή την Τετάρτη 08/09/2010, που ήταν η παγκόσμια ημέρα εξάλειψης του αναλφαβητισμού θα ήταν ενδιαφέρον να αναφέρουμε τις πραγματικές συνθήκες μόρφωσης που επικρατούσαν τότε αλλά και τώρα και πως αυτές πρέπει να αντιμετωπίζονται.
   Στην εποχή της φεουδαρχικής κοινωνίας η ικανότητα γραφής και ανάγνωσης αποτελούσε αξία που χαρακτήριζε αποκλειστικά την αριστοκρατία και σε μικρότερο βαθμό τον κλήρο. Ο αναλφαβητισμός άρχισε να εμφανίζεται ως πρόβλημα με την επινόηση της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα. Η πρώτη σημαντική μείωση του αναλφαβητισμού συνοδεύτηκε με την μετάφραση της Βίβλου στις διάφορες γλώσσες για τη διάδοση του Χριστιανισμού. Στη συνέχεια, τα διάφορα επαναστατικά πολιτικά κινήματα, όπως η γαλλική επανάσταση, και ο εκβιομηχανισμός συνέβαλαν στην περαιτέρω μείωση του αναλφαβητισμού από τα τέλη του 18ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Όμως, οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα εμπόδιζαν τη συνέχιση της πτωτικής πορείας του αναλφαβητισμού . Αυτό θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι και το κύριο θέμα της ταινίας. Έτσι, η κλιμάκωση της προσπάθειας για την μείωση του αναλφαβητισμού άρχισε να θεμελιώνεται μετά το πέρας του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Το μεγαλύτερο μέρος της περιόδου 1920-1960 θεωρείται στάσιμο για την εκπαίδευση. Τα σχολεία προωθούσαν την έρευνα εις βάρος της διδασκαλίας κι αυτό ήταν το εκπαιδευτικό σχέδιο εκείνη την εποχή. Μεταπολεμικά συνεχίστηκε το ίδιο μοτίβο, θεωρώντας ότι οι βιβλιοθήκες πρέπει να είναι το κέντρο των κολλεγίων, έτσι οι σπουδαστές πρέπει να μαθαίνουν κάνοντας ανεξάρτητες μελέτες στις βιβλιοθήκες δίνοντας στους καθηγητές ρόλους «βιβλιοθηκάριων- δασκάλων». Αυτή είναι και η εξήγηση για τα τόσα βιβλία που είχε στην ευχέρειά του για μελέτη ο νεαρός Μάικλ.Υπήρξε μια χρυσή εποχή, για να εμπλουτιστούν οι σχολικές βιβλιοθήκες με συλλογές και για την δημιουργία βιβλιοθηκών σε φτωχές περιοχές που δεν τις είχαν ποτέ πριν. Οι δημόσιες βιβλιοθήκες απέκτησαν διάφορα προγράμματα , εκπαιδευτικά σεμινάρια κι άλλες νέες υπηρεσίες για να αγγίξουν τους ανθρώπους που ως τότε απείχαν παντελώς από κάθε είδους μόρφωση. Παρόλ’ αυτά όμως, χρειάστηκαν δεκαετίες για να επανέλθει η Ευρώπη σε λειτουργικά επίπεδα μορφωτικού επιπέδου.
   Τα πρώτα επίσημα στοιχεία που δημοσίευσε ο ΟΗΕ το 1957 έδειξαν ότι περίπου το 44% το παγκόσμιου πληθυσμού διερχόταν από αναλφαβητισμό. Το 1978 το ποσοστό έπεσε στο 32,5%, το 1990 στο 27%, ενώ το 1998 στο 16%. Όμως, η μελέτη του ΟΗΕ που δημοσιεύθηκε το 1998 τόνισε την εκτίμηση ότι το ποσοστό του αναλφαβητισμού θα αυξανόταν κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 21ου αιώνα διότι μόλις το 1/4 των παιδιών στον πλανήτη πήγαιναν σχολείο σε κανονικούς ρυθμούς στα τέλη του 20ου αιώνα. Σύμφωνα με τα πρόσφατα στοιχεία της UNESCO, 799 εκατ. άτομα ηλικίας άνω των 15 ετών σε παγκόσμιο επίπεδο χαρακτηρίζονται ως αναλφάβητοι σύμφωνα με τον ορισμό του ΟΗΕ. Ειδικά, το γυναικείο φύλο εμφανίζει μεγαλύτερη τάση προς των αναλφαβητισμό, καθώς αποτελεί τα 2/3 του συνόλου, οπότε ίσως να μην είναι παντελώς τυχαία η επιλογή της ηρωίδας από τον συγγραφέα.
   Στις μέρες μας το να γνωρίζεις γραφή και ανάγνωση αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα για όλους και οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς θα πρέπει να αναγνωρίζουν ως υποχρέωσή τους την εξασφάλιση της πρόσβασης όλων σε αυτήν την ευκαιρία. Η απώλεια αυτού του θεμελιώδους δικαιώματος μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνικό αποκλεισμό. Αυτό ακριβώς ήταν ο φόβος της Χάνα στην ταινία αν επιλέξουμε να ερμηνεύσουμε τα αισθήματά της υπό άλλη οπτική γωνία. Φόβος και οδύνη αντί ντροπής. Η συμμετοχή στην κοινωνία της γνώσης και ο κοινωνικός αποκλεισμός βασίζονται κυρίως στην ικανότητα ανάγνωσης και γραφής και ο αναλφαβητισμός περιορίζει την πρόσβαση στην αγορά εργασίας, τις δυνατότητες εξεύρεσης απασχόλησης και την ικανότητα προσαρμογής στην κοινωνία και στη μεταβαλλόμενη οικονομία. Σε πνεύμα σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και για την καταπολέμηση της κοινωνικής περιθωριοποίησης πρέπει να καταπολεμηθεί και η μορφή του "επιστρέφοντος" αναλφαβητισμού που πλήττει κυρίως τους ηλικιωμένους, οι οποίοι δεν είναι πλέον αυτοεξυπηρετούμενοι και αναγκάζονται να εγκαταλείψουν οριστικά τον οικογενειακό και κοινωνικοπολιτιστικό χώρο τους. Επιπλέον, ο αναλφαβητισμός και τα πενιχρά βασικά προσόντα πολλών εργαζομένων, έχουν ως επίπτωση την αύξηση των κινδύνων εργατικών ατυχημάτων αφενός, αφετέρου δε καθιστούν πιο δύσκολη τη δυνατότητα αναβάθμισης (ή αναπροσανατολισμού) των εργαζομένων. Μία από τις κυριότερες πηγές οδύνης για τους φτωχά μορφωμένους είναι το γεγονός ότι δε γίνονται πλήρως αποδεκτοί ως πολίτες και ότι θεωρούνται άχρηστοι και άνευ σημασίας. Κατά συνέπεια, η μεγάλη αυτή φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός πρέπει να θεωρούνται ως παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Εδώ έγκειται η πραγματική πρόκληση της καταπολέμησης του αναλφαβητισμού. Το να μη μπορεί κανείς να χειριστεί τη γλώσσα αποτελεί μια βαθιά αιτία οδύνης. Εκείνοι που υποφέρουν δηλώνουν ότι «η γνώση της ανάγνωσης και της γραφής είναι απελευθέρωση από την ντροπή», φόβος, οδύνη και τελικά ντροπή λοιπόν είναι το φάσμα συναισθημάτων ενός αναλφάβητου που καταφέρνει να μας μεταφέρει άριστα η ταινία κάνοντας άξιο τον σκηνοθέτη για το όσκαρ του.
   Η καταπολέμηση του αναλφαβητισμού είναι αναγκαία για την υλοποίηση και την ενίσχυση της ατομικής ελευθερίας και επιτρέπει την ίση πρόσβαση σε όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα κι επιπλέον η καταπολέμηση αυτή δεν εναπόκειται μόνον στους δασκάλους και τους καθηγητές, αλλά και σε μια δέσμευση ολόκληρης της κοινωνίας στο σύνολό της. Όλα τα κράτη πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη αυτή και ιδιαιτέρως τα αναπτυγμένα να μεριμνήσουν για την αποστολή εκπαιδευτικού υλικού και προσωπικού σε τριτοκοσμικές χώρες. Τα άτομα, τα οποία, είναι ανίκανα να καταλάβουν και να χρησιμοποιήσουν τα έντυπα και τα αναγκαία κείμενα προκειμένου να λειτουργήσουν στην κοινωνία και να επιτύχουν τους στόχους τους, να βελτιώσουν τις γνώσεις τους και να αναπτύξουν τις ικανότητές τους, είναι της τάξης του 10 έως 20% του πληθυσμού της ΕΕ και φθάνουν στο 30% του πληθυσμού των υποψηφίων για ένταξη χωρών. Αυτή η ανησυχητική κατάσταση γίνεται ακόμη πιο έντονη εάν ληφθεί υπόψη και το μεταναστευτικό ρεύμα από τρίτες χώρες. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η στράτευση για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού δεν υπήρξε μέχρι σήμερα συνεχής και συνεκτική και τα άτομα με περιορισμένες ικανότητες δεν λαμβάνονται αρκετά υπόψη κατά τη σύλληψη των κοινοτικών προγραμμάτων. Η καταπολέμηση του αναλφαβητισμού δεν αποτελεί μόνον μια πρόκληση για τους εκπαιδευτικούς και τους διδάσκοντες, αποτελεί μια πρόκληση που απευθύνεται σε όλους τους πολίτες. Η κοινωνία μας, αποδεικνυόμενη ανίκανη να επιτρέπει σε όλους τους πολίτες να πετυχαίνουν στο σχολείο, να μαθαίνουν ένα επάγγελμα και να μετέχουν ενεργητικά στην κατάρτιση για τις νέες τεχνολογίες, στερεί τον εαυτό της από ένα σημαντικό ανθρώπινο δυναμικό. Εάν η αδυναμία πρόσβασης στη βασική εκπαίδευση και ο αναλφαβητισμός αποτελούν απαράδεκτες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τούτο συμβαίνει όχι μόνο επειδή στερούν τμήμα του πληθυσμού από το εργαλείο της γραφής και της ανάγνωσης που είναι αναγκαίο σε μια εξελισσόμενη κοινωνία, αλλά και γιατί καταδικάζουν στη σιωπή, στη μη επικοινωνία, στην αναγκαστική αχρηστία και, άρα, στον κοινωνικό αποκλεισμό και στην έκπτωση από την ιδιότητα του πολίτη.

   Για να μεταφερθούμε όμως στο κλίμα που επικρατούσε στην Γερμανία προς τα τέλη του πολέμου θα διαβάσουμε για την μαρτυρία του κύριου Eugeniusz Tytyk's , όπως την περιγράφει η κόρη του Zuzanna στην σελίδα της στο myspace. 
Κουκέτες στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Auschwitz.
   «Είδα αυτή την ταινία με ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι μόνο επειδή ο σκηνοθέτης και οι συντελεστές της έκαναν πολύ καλή δουλειά. Ήταν ιδιαίτερα σημαντική για μένα επειδή είμαι κόρη ενός επιζήσαντα του ναζιστικού τρόμου κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, εκείνο το τραγικό έγκλημα από το γερμανικό έθνος που συνεχίστηκε για λίγο και μετά από το τέλος του πολέμου. Ο πατέρας μου, Eugeniusz Tytyk, πέρασε πέντε χρόνια σε ναζιστικά στρατόπεδα και στις φυλακές ως πολικός κρατούμενος. Επέζησε ως εκ θαύματος, αν και υπήρξε στο Auschwitz κατά τη διάρκεια του έτους της σκληρότερης εξολόθρευσης, το 1944. Είναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς πως αισθανόταν εκεί, παρακολουθώντας τόσες πολλές χιλιάδες ανθρώπων να δολοφονούνται καθημερινά και να καίγονται έπειτα στους φούρνους κρεματορίων ή στις τάφρους. Έπρεπε να ζει με τέτοιες μνήμες κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ζωής του. Στο δημοτικό σχολείο πήγαμε εκδρομή στο στρατόπεδο θανάτου Auschwitz/Birkenau. Μείναμε στο Bielsko που είναι περίπου 10 χλμ από εκείνο το κακόφημο μέρος. Κατά τη διάρκεια του σχολικού ταξιδιού μου, όπως ο Michael στην ταινία, περπατούσα στους διαδρόμους του Auschwitz, στους οποίους διαπράχτηκαν τα σκληρά ναζιστικά εγκλήματα και τρόμαξα όταν αντίκρισα το μέρος που ο πατέρας μου και τόσοι πολλοί άλλοι άνθρωποι υπέφεραν στα χέρια των Ναζί, όπως η Hanna Schmitz, η αντι-ηρωΐδα της ταινίας. Δεν μπορούσα να κοιμηθώ μετά από αυτό το ταξίδι. Θυμάστε από την ταινία την τρομαχτική ιστορία για τους 300 φυλακισμένους που κάηκαν ζωντανοί σε μια εκκλησία; Αυτοί οι 300 συμμετείχαν στην αποκαλούμενη «πορεία θανάτου» από το Auschwitz. Ο πατέρας μου συμμετείχε επίσης - ως θύμα, φυσικά - σε μια από αυτές τις πορείες θανάτου, αν κι αυτός δεν ξεκίνησε από το Auschwitz όπως περιγράφεται στο " Το Reader". Το Δεκέμβριο του 1944 μεταφέρθηκε σε ένα άλλο στρατόπεδο - το στρατόπεδο Buchenwald - και από εκεί αυτός και χιλιάδες άλλοι φυλακισμένοι αναγκάστηκαν να πορευτούν μίλια στον παγετό ως το στρατόπεδο Leitmeritz στην Τσεχία.» 
   Η κόρη του Ευγένιου Τίτικ μένει πλέον στο Βανκούβερ του Καναδά. Πέρασε μάλιστα 30 μήνες στην Ελλάδα για επαγγελματικούς λόγους. Έχει εκδόσει το βιβλίο του πατέρα της με τίτλο "Living Shadows - My Five Years As A Political Prisoner In Nazi Camps And Prisons”.

2 σχόλια:

  1. Δεν είδα αυτή την ταινία, όμως μετά την καταπληκτική σου ανάρτηση θα την δω σίγουρα και μετά θα σου την άποψή μου! Εξαιρετικό κείμενο!

    ΑπάντησηΔιαγραφή